Yangın Damperlerinin Sınıflandırılması ve Test Koşulları Konusunda Dikkat Edilmesi Gerekenler
Günümüz insanı zamanının çoğunu mekanik havalandırma sistemleriyle donatılmış binalarda geçirmektedir. Bu sistemlerin amacı bina kullanıcılarının konforunu sağlamaktır. Ancak binaların çeşitli risklere karşı korunması da en az konfor kadar önemli bir konudur. Hatta daha da kritik bir konudur. Konfor ve güvenliğin kesiştiği noktalarda özel tedbirlerin alınması da bu nedenle gereklidir. Binanın herhangi bir yerinde çıkabilecek bir yangın, risklerin başında gelmektedir. Çıkan yangının yayılmasını engellemek en önemli hedeftir ve can ve mal kaybını en aza indirmek için atılması gereken ilk adımdır.
Yangının yayılmasını önlemek, onu çıktığı yere hapsetmeye çalışmakla mümkündür. Bu temel amaçtan yola çıkarak binalar yangına dayanıklı yapı elemanlarından (duvar) oluşan ?yangın kompartımanları? na ayrılır. İki yangın kompartımanı arasındaki duvar, yangın sırasında oluşacak sıcaklığa dayanan malzemelerden üretilir. Ancak bu duvarların içinden geçen havalandırma kanalları yangın duvarının bütünlüğünü bozmuş olur. Yangının bir kompartımandan diğerine geçişini engellemek bu bütünlüğün korunmasıyla mümkündür. İşte konfor ile güvenliğin kesiştiği bu noktada yangın damperleri devreye girer. Normal işletme sırasında açık kalması gereken kanallar, yangın esnasında yangın damperleri sayesinde kapatılır.
Yangın damperi, üzerinde bulunduğu yangın duvarının bir parçasıdır. Temel görevi bu duvarın bütünlüğünü korumaktır. Bu nedenle yangın damperi, yangın duvarıyla aynı yangına direnç süresine sahip olmalıdır. Yangın damperinin montajının çok dikkatli yapılması gerekir. Duvarın bütünlüğünü sağlaması gereken bu elemanın, kanal ile duvar kesişim noktasının dışına monte edilmesi pratikte sık rastlanan bir durumdur. Yangın duvarının bütünlüğü sadece yangın damperi kullanmış olmakla sağlanmaz, yangın damperinin doğru montajı şarttır. Klapenin bulunduğu kısım duvara denk gelmelidir, klape kapandığında duvardaki boşluğu kapamalıdır. Klapenin duvara denk gelmesinin mümkün olmadığı montaj uygulamalarında kanal üzerinde yangın izolasyonu ile ilgili ilave önlemler alınmalıdır.
Bu denli önemli bir yapı elemanının seçiminde ulusal ve uluslararası standartlara ve yönetmeliklere uygun hareket edilmesi ve sertifikalı ürün kullanılması büyük önem taşımaktadır. Sertifika, kullanılan ürünün kendisinden beklenen şartlara uygunluğunun garantisidir. Bu garanti bağımsız test kuruluşları tarafından konuyla ilgili standartlarda yer alan hususların teker teker incelenip teste tabi tutulmasıyla verilmelidir. Sertifikasız ürünlerde ilgili testler bağımsız kuruluşlarca yapılmadığından ürün performansları her zaman tartışmaya açık olacaktır. Yangın gibi kritik bir konuda ürünün performasından şüphe edilmesi kesinlikle istenmeyecek bir durumdur.
Ülkemizde yangın konusunda başvurulacak ilk kaynak, Resmi Gazete?nin 09.09.2009 gün ve 27344 sayılı sayısında yayınlanan ?Binaların Yangından Korunması Hakkında Yönetmelik?tir. Bu yönetmelik yangın öncesi ve sırasında alınacak tedbirlerin, organizasyonun, eğitimin ve denetimin usul ve esaslarını belirler. Yönetmelik binalarda yapılacak azami yangın kompartımanı boyutunu, binanın yangın kompartımanlarına nasıl ayrılacağını, şafların kat geçişlerinin nasıl korunacağını vb tarifler. Yönetmeliğin birinci kısım, birinci bölüm, 5-r no?lu maddesi ise ilgili standartları ?Türk standartı, bu standartların olmaması halinde Avrupa standardı, Türk veya Avrupa standartlarında düzenlenmeyen hususlarda uluslararası geçerliliği kabul edilen standartlar? olarak tanımlar.
TSE, yangınla ilgili birçok Avrupa standardını aynen kabul etmiş ve Türkçeleştirerek yayınlamıştır. Yangın damperlerinin test ve performansı için esas alınması gereken temel standartlar şunlardır:
TSE-EN 1366-2 (Yangına dayanıklılık deneyleri - Servis tesisatları - Bölüm 2: Yangın damperleri)
TSE-EN 13501-3 (Yapı mamulleri ve yapı elemanları ? yangın sınıflandırması ? Bölüm 3: Bina hizmet tesisatlarında kullanılan mamuller ve elemanlar üzerinde yapılan yangına dayanıklılık deneylerinden elde edilen veriler kullanılarak sınıflandırma: yangına dayanıklı hava kanalları ve yangın damperleri)
Bir yangın damperinden beklenen 3 temel özellik TSE-EN 13501-3? de tarif edilmiştir. Bu özellikler;
- E ? Integrity (Bütünlük): Yangın damperi üzerinde bulunduğu yapı elemanının (yangın duvarı vb) bir parçasıdır. Yangın esnasında duvardan beklenen yangın dayanımı, yangın damperinden de beklenir. Yani yangın damperi, üzerinde bulunduğu yapı elemanının bütünlüğünü korumalıdır, alevi geçirmemelidir. Örneğin yangın duvarının 120 dakika boyunca bütünlüğünü koruması bekleniyorsa, yangın damperinin de 120 dakika boyunca yangına dayanımı olması beklenir. Bütünlük kriterinin sağlanmış sayılması için damperdeki hava kaçak hızı maksimum 360 m³/(h.m²) olmalıdır.
- S ? Smoke Leakage (Duman Kaçağı): Yangın damperinin klapesi kapalı durumdayken duman sızıntısı standartlarda belirtilen limitleri aşmamalıdır. Standartta duman sızıntısı için belirtilen maksimum değer, -300 Pa basınç altında 200m³/(h.m²) dir.
- I ? Insulation (Yalıtım): Yangın damperi, klapenin yangına maruz kalmayan tarafındaki sıcaklık artışını belli limitlerde tutmalıdır. Standartta sıcaklık artışı için belirtilen maksimum değer; farklı noktalar için 140 - 180 °C arasında değişmektedir.
Alevin bir kompartımandan diğerine geçişini engellemek yangının ilerlemesini engellemek açısından damperin birincil görevidir. Bununla beraber ?duman kaçağı? ve ?yalıtım?, üzerinde durulması gereken önemli diğer iki konudur.
Özellikle dumanın zararlı etkileri son yıllarda iyice ön plana çıkmıştır. Yangın esnasındaki ölümlerin % 90?dan fazlasının insanların dumandan zehirlenmesinden kaynaklandığı istatistiksel olarak görülmektedir. Yangın kompartımanları arasında duman geçişini durdurmanın önemi burada yatmaktadır. Özellikle motorlu yangın damperleri yangın senaryosuna uygun şekilde duman dedektöründen alacakları sinyal ile henüz damper içindeki sıcaklık yükselmese bile kapanıp dumanın diğer tarafına geçişini engeller.
Yangın damperinin ?yalıtım? özelliğinin amacı ise, yangına maruz kalmamış yüzeylerin veya bu yüzeylere bitişik herhangi bir malzemenin tutuşmasını engellemektir. Yangın damperi aynı zamanda yakınında bulunan insanları korumaya yetecek kadar ısı bariyeri sağlamalıdır. Bu nedenle damper klapesinin yangına maruz kalmayan tarafında sıcaklığın belirlenen limitlerin üzerine çıkmasını engellenmelidir.
Yukarıda belirtilen özelliklerin hangi koşullar altında test edileceği ise TSE-EN 1366-2?de tarif edilmiştir. Bu standartta deney teçhizatı, deney numunesi (adedi, boyutu), deney numunesinin monte edilmesi, deney işlemi ve yapılacak deneylerin sayısı detaylı olarak tarif edilir ve EN 1366-2 standardına göre test edilen yangın damperlerinin testi deney sonuçları aşağıdaki şekilde özetlenir;
- EI120 (ve, ho) S: Test edilen yangın damperi yukarıda belirtilen bütünlük, sızdırmazlık ve yalıtım özelliklerini 120 dk. boyunca, dikey ve yatay montaj koşullarında sağlamıştır. Deney sonucunun ifadesinden de anlaşılacağı gibi damperin hangi konumlarda testi geçtiği de deney raporunda belirtilmelidir. Kullanıcının satın aldığı sertifikalı yangın damperini güvenle hem yatay hem dikey montaj pozisyonunda kullanabilmesi buna bağlıdır. Yangın damperinin deney esnasında hangi yapı elemanı üzerine monte edildiği de önemli bir diğer konudur. Damper, testi hangi yapı elemanı üzerinde geçmiştir? Beton/tuğla duvar, alçıpan duvar, duvar içi - duvar dışı montaj koşullarından hangileri teste tabi tutulmuştur? Damperin testi geçtiği yapı elemanı ve konumları haricinde kullanımı uygun değildir ve bu durumlarda damperin fonksiyonunu koruyacağı garanti edilemez.
Yangın damperlerinin test sertifikalarının ve deney raporlarının dikkatlice incelenmesi büyük önem taşımaktadır. EN 1366-2 standardına göre test edilmiş iki farklı damper farklı performans özelliklerine sahip olabilir. Bu nedenle sıkça karşılaşılan ?EN sertifikasına sahip? ibaresi yeterli değildir. Damperler EN 13501-3?te belirtilen özelliklerden hangilerini sağlamaktadır? ?Duman sızdırmazlığı? ve ?yalıtım? özellikleri sağlanmakta mıdır? Montaj pozisyonu, teste tabi tutulan yapı elemanı, teste tabi tutulan süre, damperden beklenen performansı karşılamaya yeterli midir? Yangın damperinden beklenen özelliklerin sağlanıp sağlanamadığının kontrolü ve aynı zamanda farklı ürünlerinin aynı kriterler göz önüne alınarak kıyaslanabilmesi ancak bu şekilde mümkündür.
İlgili standartlara uygun, sertifikalı ürün kullanımı özelikle yangın damperi gibi kritik önem taşıyan bir üründe son derece önemlidir. Bununla birlikte dikkat edilmesi gereken konu, ürün sertifikasının standartlarda belirtilen özellikleri ne derece yansıttığı ve sertifika ettirilen ürün özelliklerinin talep edilen kullanım amacına ne derece uygun olduğudur. Yalnızca ?sertifikalıdır? ibaresinin yeterli görülmemesi, ?hangi koşullar altında? sertifikalı olduğuna dikkat edilmesi gereklidir. Aksi taktirde hem işlevi yetersiz olan ürünler tedarik edilmiş, hem de farklı ürünler arasında uygun bir kıyaslama yapılamamış olur. Kullanıcıların, kontrolörlerin dikkat etmesi gereken ?sertifikalı? ürünlerin bile ?ne ölçüde? sertifikalı olduğudur.
