Evsel Hava Kirliliğini Azaltmak için Temiz Yakıtların ve Teknolojilerin Kullanımı Yaygınlaştırılmalı
Dünya çapında küresel nüfusun yaklaşık üçte birine karşılık gelen yaklaşık 2,4 milyar insan, evlerde sağlığa zararlı, hava kirliliği oluşturan kerosen, biyokütle ve kömürle çalışan şömine, kuzine veya verimsiz sobalar kullanıyor.
Evsel hava kirliliği, 2020'de yılda tahmini 3,2 milyon ölümden sorumluydu, buna 237.000'den fazla 5 yaş altı çocuk ölümü de dahildi.
Çevresel hava kirliliği ve evsel hava kirliliğinin birleşik etkileri, yılda 6,7 milyon erken ölümle ilişkilidir.
Hava kirliliğine maruz kalma, inme, iskemik kalp hastalığı, kronik obstrüktif akciğer hastalığı (KOAH) ve akciğer kanseri gibi bulaşıcı olmayan hastalıklara yol açmaktadır.
Tipik olarak yemek pişirmek gibi ev işlerinden sorumlu olan kadınlar ve çocuklar, evlerde kirletici yakıtların ve teknolojilerin kullanılmasından kaynaklanan en büyük sağlık yükünü taşımaktadır.
Evsel hava kirliliğini azaltmak ve sağlığı korumak için temiz yakıtların ve teknolojilerin kullanımının yaygınlaştırılması esastır. Bunlar arasında güneş, elektrik, biyogaz, sıvılaştırılmış petrol gazı (LPG), doğal gaz, alkollü yakıtlar ve WHO (Dünya Sağlık Örgütü) Yönergelerindeki emisyon hedeflerini karşılayan biyokütle sobaları bulunmaktadır.
Bu insanların çoğu yoksul, düşük veya orta gelirli ülkelerde yaşıyor. Kentsel ve kırsal alanlar arasında daha temiz yemek pişirme, ısınma alternatiflerine erişimde büyük bir farklılık var: 2020'de, küresel kırsal nüfusun %52'sine kıyasla, kentsel alanlardaki insanların yalnızca %14'ü kirletici yakıtlara ve teknolojileri kullanıyordu.
Ev hava kirliliği, ciğerlerin derinliklerine nüfuz eden ve kan dolaşımına giren küçük parçacıklar da dahil olmak üzere, sağlığa zarar veren bir dizi kirletici, ev içinde ve çevresinde verimsiz, kirletici yakıtların ve teknolojilerin kullanılmasıyla oluşuyor. Kötü havalandırılan meskenlerde, iç mekan havası kabul edilebilir olandan 100 kat daha yüksek ince parçacık seviyelerine sahip olabilir. Kirli havaya maruz kalma, özellikle ocakların yakınında en çok zaman geçiren kadınlar ve çocuklar arasında yüksektir.
Güçlü bir yasal mevzuat olmaksızın, 2030'da 2,1 milyar insanın hâlâ temiz yakıtlara ve teknolojilere erişemeyeceği tahmin edilmektedir (1). Nüfus artışının temiz yemek pişirmeye erişimi gerilettiği yerlerde ve 2020'de 923 milyon insanın pişirme sürecinde temiz ortam havasına erişemediği Sahra altı Afrika'da gibi bölgelerde kritik bir eyleme ihtiyaç var. Evde temiz enerji kullanımının benimsenmesini artırmaya yönelik stratejiler, satın almak için mali destek sağlayan politikaları, daha temiz teknolojiler ve yakıtların geliştirilmesini, iyileştirilmiş havalandırma veya konut tasarımı, temiz enerji kullanımını teşvik etmek için iletişim kampanyalarını içermektedir.
Sağlık üzerindeki etkiler
Evsel hava kirliliğindeki partikül madde ve diğer kirleticiler, solunum yollarına ve akciğerlere hasar verir, bağışıklık tepkisini bozar ve kanın oksijen taşıma kapasitesini azaltır.
Hava kirliliği maruziyetinden kaynaklanan 3,2 milyon ölüm arasında:
* %32'si iskemik kalp hastalığından kaynaklanmaktadır. İskemik kalp hastalığına bağlı tüm ölümlerin %12'si, yılda bir milyondan fazla prematüre ölüme tekabül etmektedir. Bu sonuç, evdeki hava kirliliğine maruz kalmayla ilişkilendirilebilir.
* %23'ü inmeden kaynaklanmaktadır. İnmeye bağlı tüm ölümlerin yaklaşık %12'si, evde katı yakıtlar ve kerosen kullanımından kaynaklanan günlük hava kirliliğine maruz kalmayla ilişkilendirilebilir.
* %21'i alt solunum yolu enfeksiyonundan kaynaklanmaktadır. Evde hava kirliliğine maruz kalmak çocuklukta ASYE riskini neredeyse iki katına çıkarır ve 5 yaşından küçük çocuklarda tüm pnömoni ölümlerinin %44'ünden sorumludur. Evlerdeki hava kirliliği, yetişkinlerde akut alt solunum yolu enfeksiyonları için bir risktir ve pnömoniye bağlı tüm yetişkin ölümlerinin %22'sine yol açar.
* %19'u kronik obstrüktif akciğer hastalığından (KOAH) kaynaklanmaktadır. Düşük ve orta gelirli ülkelerdeki yetişkinlerde kronik obstrüktif akciğer hastalığından (KOAH) kaynaklanan tüm ölümlerin %23'ü ev içi hava kirliliğine maruz kalmaktan kaynaklanmaktadır.
* %6'sı akciğer kanserindendir. Yetişkinlerdeki akciğer kanseri ölümlerinin yaklaşık %11'i, evsel enerji ihtiyaçları için odun, odun kömürü, kömür gibi gazyağı veya katı yakıtların kullanılmasının neden olduğu ev içi hava kirliliğinden kaynaklanan kanserojenlere maruz kalmaya bağlanabilir.
Evlerdeki hava kirliliği, 2019'da tahminen 86 milyon sağlıklı yaşam yılı kaybından sorumluydu ve en büyük yük düşük ve orta gelirli ülkelerde yaşayan kadınlardaydı.
5 yaşın altındaki çocuklar arasında alt solunum yolu enfeksiyonuna bağlı ölümlerin neredeyse yarısı, evdeki hava kirliliğinden kaynaklanan partikül madde (kurum) teneffüs edilmesinden kaynaklanmaktadır.
Evlerdeki hava kirliliği ile doğurganlığın düşmesi, tüberküloz, katarakt, nazofaringeal ve laringeal kanserler arasında bağlantı olduğuna dair kanıtlar da vardır.
Sağlık Eşitliği, Kalkınma ve İklim Değişikliği Üzerindeki Etkiler
Sağlık eşitsizliklerini ele almak, 2030 Sürdürülebilir Kalkınma Gündemi'ndeki hedeflere erişebilmek ve iklim değişikliğini yavaşlatmak için 2030 yılına kadar temiz yakıtları ve teknolojileri kullanan insan sayısını hızla artırmak için önemli politika değişikliklerine ihtiyaç var.
Evlerde yemek pişirmek ve ısınmak için kullanılan yakıtların ve teknolojilerin çoğu güvenlik riskleri taşır. Gazyağının kazara yutulması, çocukluk çağı zehirlenmelerinin önde gelen nedenidir. Düşük ve orta gelirli ülkelerde meydana gelen ciddi yanıkların ve yaralanmaların büyük bir kısmı, evlerde yemek pişirmek ve ısınmak için kullanılan enerji ile bağlantılıdır (2).
750 milyondan fazla insanın elektriğe erişiminin olmaması, haneleri aydınlatma için gazyağı lambaları gibi kirletici cihazları ve yakıtları kullanmaya zorlayarak çok yüksek düzeyde ince partikül maddeye maruz kalmalarına neden oluyor.
Sobanın verimsiz yanmasıyla yayılan siyah karbon (isli parçacıklar) ve metan, güçlü iklim kirleticileridir (SLCP'ler). Evsel hava kirliliği, ortam (dış ortam) hava kirliliğini de önemli ölçüde artırır.
WHO Bu Konuda Neler Yapıyor?
WHO, sağlığı destekleyen ev yakıtlarını ve teknolojilerini değerlendirmek, ölçeklendirmek için ülke ve bölgelere teknik destek, kapasite geliştirme olanakları sağlar. Evlerdeki hava kirliliğini ve bunun sağlık üzerindeki olumsuz etkisini ele almak üzere WHO:
* Sağlığı koruyan yakıt türleri ve teknolojiler hakkında bilgileri içeren, daha temiz ev yakıtları ve teknolojilerinin yaygınlaştırılması ve benimsenmesi için etkili stratejiler sağlamak üzere iç mekan hava kalitesi ve ev tipi yakıtların ideal yanması için kılavuzlar geliştirir.
* Hanelerde kullanılan enerji ve insan sağlığına ilişkin doğrudan istişareler ve çalıştaylar yoluyla ülke ve bölge düzeyinde kapasite geliştirir.
* Hanelerde daha temiz yakıtlara ve soba kombinasyonlarına geçişteki ilerlemeyi izlemek için küresel hane halkı enerji veri tabanını oluşturur ve birincil olarak temiz yakıtlara ve teknolojilere bağımlı olan nüfusun oranı olan SDG göstergesi 7.1.2'yi raporlamak için koruyucu kurum olarak rapor verir. WHO ayrıca, kirletici yakıt ve teknolojilerin kullanımı sonucunda oluşan evsel hava kirliliğinden kaynaklanan hastalık yükü değerlendirmelerini de desteklemektedir.
* Ülkelerin daha iyi sağlık koşulları için hane içinde kullanılan enerjileri ele alan politikaları tasarlamak, uygulamak ve izlemek için bu enerjileri ve halk sağlığı üzerinde çalışan paydaşları belirlemesine yardımcı olmak için Temiz Ev Enerjisi Çözümleri Araç Kiti (CHEST) gibi araçlar ve kaynaklar geliştirir, bunları düzenli olarak günceller.
* Hane içinde kullanılan enerjileri iyileştirebilmek için yapılacak uygulamaların maliyetlerini ve sağlık faydalarını tahmin etmesi için hükümetleri destekler:
* Sağlığı korumak amacıyla haneler ve sağlık tesisleri için temiz ve sürdürülebilir enerjiye evrensel erişimi sağlamak üzere sağlık ve enerji sektörleri arasındaki işbirliğini güçlendiren küresel Sağlık ve Enerji Eylem Platformunu (HEPA) bir araya getirir;
* Tutarlı, titiz bir enerji ve sağlık değerlendirmeleri için ortamlar genelinde planlama ve değerlendirme yöntemlerini uyumlu hale getirmek üzere ülkeler, araştırmacılar ve diğer ortaklarla birlikte çalışır.
* Ülkeler ve araştırma kuruluşlarıyla birlikte, kirletici enerji kullanmanın sağlık risklerinin yanı sıra cinsiyet üzerindeki etkilerinin değerlendirilmesi de dahil olmak üzere, ulusal nüfus sayımları ve anketler için soruları geliştirmek, uyumlu hale getirmek ve pilot sorular oluşturmak için çabalara öncülük eder.
* Evlerde kullanılan temiz enerjilerin küresel sağlık ve iklim değişikliği girişimlerine ve ayrıca karar destek araçlarına entegre edilmesi için rehberlik ve kaynaklar geliştirir.
Referanslar
1 - IEA, IRENA, UNSD, World Bank, WHO. 2022. Tracking SDG 7: The Energy Progress Report. World Bank, Washington DC. © World Bank. License: Creative Commons Attribution—NonCommercial 3.0 IGO (CC BY-NC 3.0 IGO). Available from: https://trackingsdg7.esmap.org/downloads
2 - Puthumana JS, Ngaage LM, Borrelli MR, Rada EM, Caffrey J, Rasko Y: Risk factors for cooking-related burn injuries in children, WHO Global Burn Registry. Bull World Health Organ. 2021 Jun 1;99(6):439-445. https://doi.org/10.2471%2FBLT.20.279786
Kaynak: WHO
